Tuschinski theater: "De mooiste schouwburg van Nederland"

Met recht kan ik stellen dat ik één van de mooiere pareltjes in het krantenarchief heb gevonden: een artikel over het pas gebouwde en geopende theater Tuschinski te Amsterdam. Het verscheen in het avondblad "Het Vaderland" d.d. 29 oktober 1921, naar aanleiding van de officiële opening de dag ervoor.

Doorsnede van het Theater

De schrijver was niet minder enthousiast over de nieuwe schouwburg als ik over het artikel. In glorieuze termen wordt het theater omschreven. Overduidelijk overweldigde de pracht en praal van het gebouw de journalist. En ook op de dag van vandaag, is het gebouw nog steeds een publiekstrekker.

Negentig jaar later pronkt het theater in de ietwat vervallen Regulierbreestraat in Amsterdam en in het teken van dit 90-jarig bestaan van de bioscoop heeft de uitbater, Pathé. in 2011 iedere maand een oude kaskraker als speciale film op de agenda.

Maar genoeg over het heden, laten we nu even terugblikken naar toen:

"Gisteravond is de schouwburg in tegenwoordigheid van ruim 2500 gasten ingewijd. (...) Wij voor ons verklaren gulweg, dat de stoutste verwachting is overtroffen en dat de heer Tuschinski aan ons land een schouwburg heeft geschonken, waarvan wij de weerga niet kennen."

Zo begint de tweede paragraaf. Zonder Abraham Icek Tuschinski, de Amsterdamse bioscoopdirecteur, zou Nederland een dergelijke bioscoop hebben moeten missen:

"Hij is de ziel van het bouwwerk geweest en zeker ook de veel verwenschte controleur. Hij ontwierp en overdacht alles en de techniek moest maar zien, dat zij 't voor elkaar kreeg. Tegen overdoen zag de heer Tuschinski nooit op en als er getwijfeld of gemord werd, hakte het zilveren zwaard den ingewikkeldsten knoop van de techniek dwars door. Zijn wil is wet geweest."

Wat volgt is een uitgebreide lofbeschrijving van de bioscoop:

"Wie de Reguliersbreestraat binnenkomt, ziet dadelijk den monumentalen Tuschinskigevel, fraai van lijn, mooi van steen, dadelijk verradend, dat hier het lichtspel zijn triomfen viert. Binnengegaan, komt men in een kolossale hal van 14 meter, belegd met een dik, kostbaar tapijt, voorstellend een reusachtige vogel. In de koepel het feeeriek lichtspel. Langs de wanden eenige banken en zetels, mooi van vorm en patroon, kortom een prachtig, smaakvol geheel, warm, gezellig, aanlokkelijk in de hoogsten graad. De hall is het gloriepunt van 't bouwwerk. Langs de trap, versierd met kolossale bronzen luchters, komt men op het bordes en in de garderobe. De garderobe is geheel Japansch. Weer een sprookje, maar nu een Japansch, keurig en fijn. Men stelle zich voor een ruimte met gebloemd zijden behang, gevuld met fijne Japansche meubeltjes, op den grond een Japansch tapijt, de lambrisering rood gelakt. En in een stil zijkapelletje zoowaar... 'n Boeddha, als om ons, zenuwmenschen, er op te wijzen, dat de rust van den evenwichtige ook in het huis van vermaak niet mag worden vergeten.
Na het goed te hebben afgedaan, komen we in de breede, prachtige en o weer zoo gezellige wandelgangen, rijk gemeubileerd met gemakkelijke fauteuils, schemerig verlicht door smaakvol omkapte lampjes, die het mooi. notenhout der loge-deuren zoo goed doen uitkomen.
De loges zelf zijn weer ruime, allergezelligste, stemmig maar kostbaar, gemeubileerde kamertjes. Hier krijgen we het eerst de geweldige zaalruimte met 1600 zitplaatsen te zien. 't Is een openbaring van schoonheid. Grootsch en harmonisch liggen de galerijen boven elkaar. Kostbare, bronzen trouwens alle groote deuren zijn geheel van brons of rijk met brons verstevigd — balustraden omgeven de galerijen.
Ontzaglijk groot en van de modernste vindingen voorzien is het tooneel. Het kolossale projectiedoek is schuin gesteld. Naar het tooneel klimmen aan weerszijden kleine, kokette, op scheepssnebben gelijkende, logetjes naar boven. Met ander dan mahonie-, noten- en ebbenhout heeft men niet gewerkt.
In het plafond flonkert een geweldige lichtbron met vertakkingen over het heele zolderoppervlak. Gedurfd van vorm is de lichtbron, maar ze is verrassend mooi en - hier hebben we nog een opmerking nu werd helaas het overige plafond te druk gehouden, zoodat de bezoeker, die wel op moet kijken naar het licht, door te overdadige decoratie daar, waar alleen de lichtkrater spreken mocht, wordt afgeleid en eigenlijk ook een beetje vermoeid. We zouden het daarboven een beetje kalmer willen hebben, en het lijkt ons jammer, dat de artiest van het cabaret, de jonge den Besten ook dit niet voor zijn rekening heeft genomen [Den Besten beschilderde de Japanse salonvestiaire en het cabaretgedeelte, zo wordt verderop in het artikel duidelijk, red.]. Het cabaret van den Besten is een der glanspunten van dezen eenigen schouwburg. Het bevindt zich op de eerste verdieping en heeft eigen tooneel. Men kan hier aan alles zien, dat één geest aan het werk is geweest. Wandschildering, meubels, lambriseering, tooneelomlijsting, tooneelgordijn, verlichtingslichaam, het is allemaal één, zeer gelukkige, eigen stijl. Een schilderijtje van schoonheid en gezelligheid is dit cabaretje.
Uit den boven gelegen foyer kan men er in neerzien. Een verhoogde galerij omgeeft het. Het beste van het buitenland lijkt ons hier overtroffen. Er zal vrij entree zijn, maar natuurlijk houdt de consumptieprijs daar rekening mee.
Alles is even solied en degelijk in dit werkelijk sprookjesachtige huis. Het damestoilet is gegroeid tot een kapsalon met groote kaptafels en een voorvertrek met overal bespiegelde wanden, zoodat de vreugden onzer levens zich aan alle kanten kunnen bekijken en bestrikken. Het heerentoilet is mede tip-top. Elke foyer heeft zijn eigen bedieningsinrichting, zoodat op snelle verzorging gerekend kan worden.
Onder den beganen grond wachten den bewonderaar der techniek nog de grootste verrassingen. Men waant zich in een fabriek. Eerst de kamers van de lichtbediening met hun talrijke apparaten, dan de grootsche inrichting voor verwarming en ventilatie. Men kan in het ketelhuis elk oogenblik van den dag de temperatuur van elke verdieping precies aflezen en onmiddellijk door toevoer van warme of koude lucht reguleeren. Van de ventileer-inrichting staat men eenvoudig paf. Door het geheele gebouw loopen luchtgangen, waardoor men lucht van elke temperatuur kan laten circuleeren, ja de deskundige, die ons hier rondleidde, verzekerde, dat hij in het warmst van den zomer in de zaal een temperatuur kan brengen van 20 graden lager dan de buitenlucht. Men legt dan eenvoudig ijsblokken in de gangen voor de lucht-circulatie. De van buiten ingezogen versche lucht wordt over het ijs gevoerd en sterk afgekoeld. Rook wordt onmiddellijk door in het ketelhuis te bedienen... dakvensters weggezogen! In deze verdieping vindt men ook nog keurige kamertjes voor artiesten, een muziekkamer (...?? [helaas onduidelijk in scan, red.]) letterlijk niets is vergeten. Elke kamer heeft eigen fonteintje. Boven in het gebouw) is een gezellig projectiezaaltje met directeurskamer, enz. Liften verbinden alle verdiepingen. Men kan dagen in dit huis doorbrengen, voor men alles goed heeft gezien."

Tweede Wereldoorlog
Abraham Icek Tuschinski was een Joods-Poolse bioscoopexploitant. Tijdens de Tweede Wereldoorlog kwam zijn prachtige bioscoop in Duitse handen. De bioscoop veranderde van naam en heette Tivoli, dat onder Amsterdammers toentertijd beter bekend werd als "Tuschinski Is Verkocht, Of Liever Ingepikt.". Abraham Tuschinski werd op 1 juli 1942 gearresteerd en via Westerbork naar Auschwitz gedeporteerd. Op 17 september 1942 werd hij aldaar vermoord. Hij bereikte de leeftijd van 56 jaar.

Meer over het Tuschinski-theater:
Bekijk hier wat bijzondere archiefbeelden.